الحان قرآن - متون - صبا

نرم افزارهای رایگان تلفن همراهبازی و سرگرمیقرآنمفاتیحنهج البلاغهصحیفه سجادیهاوقات شرعیمسائل شرعیگنجینه معنویآشپزیمناسبت هاالحان قرآنصحیفه نور امام خمینی رهپنل عضویت

در این درس دستگاه (آهنگ) یا مقام صبا از ده منظر، شامل: معانی لغوی، گستردگی و پیشینه، کیفیت آهنگ، موضوع آیات، تأثیرات، جایگاه اجراء، گوشه‌های فرعی، قاریان برتر، وزن‌های لحنی و شکل موسیقیایی بررسی شده است، در پایان انتظار می‌رود:
1 - کیفیت آهنگ این مقام شناخته شود.
2 - با موضوع آیاتی که در این دستگاه تلاوت می‌شود آشنایی حاصل شود.
1 - معنای لغوی: صبا، به معنی نسیم صبحگاه و نام آهنگی از آهنگ‌های موسیقی است.
2 - گستردگی و پیشینه: این مقام در عراق به منصوری معروف است.
چرا که برخی آن را به منصور خلیفه عباسی، و به قولی دیگر، منصور زلزال (همزمان دولت عباسی) نسبت می‌دهند.
3 - کیفیت آهنگ: صبا، مجموعه‌ای از آهنگ‌های حزین می‌باشد، و گذشته‌ای را به تصویر می‌کشد که انسان آن را از دست داده و از جمله مقام‌های محزون و دلنشین است که زیبایی و روح خاصی به قرائت می‌دهد. پرده‌ی صوتی مناسبی که برای این مقام می‌توان در نظر گرفت توسط و اوج است که باعث نمود بیشتر الحان آن می‌شود. روند آن کاملاً لطیف، ملایم و روان است و هر نوع تکلف در اجرای آن از تأثیراتش می‌کاهد. این مقام بسیار حزین، تیز، رسا و اثرگذار است، پیچیدگی کمتری نسبت به دیگر مقام‌ها دارد.
4 - موضوع آیات: آیاتی که دارای «حالت، خوف، خشوع، توبه، انابه، مغفرت، ندامت، استغاثه، سوز، اندوه، حسرت، تضرع درد و رنج مظلوم و احوالات قیامت و امثال» آن و همچنین آیات «مشرکین، کفار و اصحاب شمال و معاد» همچنین آیات «عبرت، سرانجام گنه‌کاران و ذکر نعمت‌های الهی» را می‌توان با این مقام تلاوت نمود.
5 - تأثیرات: استفاده از نغمات این مقام با عنایت به معنا و مفهوم، حال و هوای ملکوتی و روحانی را بر شنونده حاکم می‌سازد. این مقام حزن زایدالوصفی در انسان ایجاد می‌نماید و حالت هشدار، بیدارباش دارد. برخی گوشه‌های آن تأثیر شدیدی در قاری به وجود می‌آورد و حالت خوف و اندوه ایجاد می‌کند. این نغمه انسان را دعوت به کنکاش در گذشته می‌کند و همچون جوانی بیدار، انقلابی در درون ایجاد می‌نماید، و توجه به بازگشت را یادآوری می‌نماید. اساتید لحن گفته‌اند، هرکس میل بازگشت در او بیشتر باشد، این مقام را محزون‌تر و بهتر ایجاد می‌کند.
6 - جایگاه اجرا: صبا روش بسیاری از قراء در تلاوت است، اکثر قراء آن را با مقام‌های حجاز، عجم و چهارگاه در تجانس می‌دانند و معمولاً پس از بیات و حجاز آن را اجرا می‌نمایند.
7 - گوشه‌ها و نغمه‌های فرعی: بعضی قراء پس از اجرای این مقام و مراحل اول و دوم آن، در مرحله‌ی سوم از عجم، به جای جواب‌الجواب استفاده می‌نمایند. زیرشاخه‌های معروف آن تقطیع و عجم است، قسمت اعظم زیرشاخه‌ی تقطیع «رمل» می‌باشد که در مقام سگا و صبا از آن استفاده می‌شود. در مورد زیرشاخه‌ی عجم عده‌ای معتقدند که مقام عجم به صورت مستقل وجود ندارد و فقط در حد همین زیرشاخه است و برخی دیگر عجم را یک مقام مستقل دانسته‌اند و آن را جدای از این زیرشاخه می‌دانند. همچنین نغمه‌های فرعی «بوسیلک و صبا، زمزم» را می‌توان نام برد.
8 - قاریان برتر: از مصطفی اسماعیل و عبدالباسط می‌توان به عنوان اساتیدی که در اجرای این مقام، و زیرشاخه‌ی عجم آن، مهارت فوق‌العاده‌ای دارند نام برد؛ و همچنین اساتیدی چون منشاوی، شعبان صیاد، محمد رفعت، حصان، کامل یوسف را می‌توان نام برد. در این مقام تلاوت سوره‌های احزاب، طبلاوی و هود عبدالمنعم طوخی مشهور می‌باشد.
9 - وزن‌های لحنی: همچنان که نظم دارای وزن‌های خاصی است بعضی از اساتید برای الحان موسیقیایی نیز وزن‌هایی قائل هستند که در این مجموعه تحت عنوان وزن‌های لحنی بررسی شده است و البته بسیاری از اساتید قائل به این وزن‌ها نمی‌باشند.
وزن موسیقیایی مقام صبا به صورت زیر می‌باشد:
قرار
فاعلتن، مفاعلتن، فعول
جواب
مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن، مفتعل
جواب‌الجواب
مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن
درون مایه یا باطن: مقام صبا از مقامات بسیار حزین تلاوت است که به قول استاد عزیزم جناب استاد ناصری اگر تمام مقامات را یک انسان در نظر بگیریم مقام صبا وجدان بیدار این انسان است. شاید در بدایت امر دوستان لحن صبا را شبیه الحان تهدید آمیز مکالمه فارسی حس کنند. مختصات فنی: مقام صبا متشکل از دو جنس صبا و حجاز به صورت متداخل می‌باشد و بر درجه‌ی دوکا یا Re استقرار می‌یابد. این مقام نیز همچون سایر مقاماتی که بر درجه‌ی دوکا استقرار می‌یابند دارای درجه‌ی چهارمی پر اهمیت هستند و این هم به علت این است که درجه‌ی چهارم این مقام درجه‌ی نوا یا Sol است و این نت نقشی اساسی در پرده‌های موسیقی دارد. اما این مقام دارای سه درجه‌ی مشهور است که همان درجات اول، پنجم و هشتم هستند. درجه اول یا صبا دوگاه.
درجه‌ی پنجم یا صبا حسینی
درجه‌ی هشتم یا صبا محیر
اولین نغمه‌ی مشهور از مقام صبا نغمه‌ای است با نام () صبا دوکا یا () صبا اصلی که اولین درجه از مقام صبا محسوب می‌شود. این نغمه همان نغمه‌ای است که به () قرار صبا در جامعه‌ی قرآنی ما موسوم است.
دومین نغمه‌ی مشهور در مقام صبا، نغمه‌ای است که غماز یا Dominant مقام صبا محسوب می‌شود و به علت این که پنجمین درجه‌ی مقاماتی که بر Re استقرار دارند حسینی یا La است به «صبا حسینی» مشهور است و در جامعه‌ی قرآنی ما به جواب صبا مشهور است.
سومین نغمه‌ی مشهور از مقام صبا، نغمه‌ای است با نام «صبا محیر» که درجه‌ی هشتم این مقام و به قول معروف (و اشتباه) همان «جواب الجواب صبا» است.