احکام تبیان - پاسخ رهبری معظم به سوالات شرعی - فروش وقف وتبدیل آن

2088 - شخصی قطعه ای از زمین های خود را برای ساخت حسینیه وقف کرده و ساخت حسینیه مذکور در آن ها به پایانرسیده است، ولی بعضی از اهالی قسمتی از حسینیه را تبدیل به مسجد کرده اند و درحال حاضر در آن به عنوان مسجد، نمازجماعت می خوانند، آیا تبدیل حسینیه به مسجد توسط آنان صحیح است؟ و آیا احکام مسجد بر آن قسمت مترتّب می شود؟
ج. واقف و غیر او حق تبدیل حسینیه ای را که به عنوان حسینیه وقف شده به مسجد ندارند و با این کار، تبدیل به مسجد نمیشود و احکام و آثار مسجد هم بر آن مترتّب نمی گردد، ولی برپایی نماز جماعت در آن اشکال ندارد .

2089 - اگر شخصی چند سال قبل زمینی را که از طریق ارث به او رسیده به صورت بیع لازم بفروشد و سپس معلوم شود کهآن زمین وقف بوده، آیا این بیع باطل است؟ و در صورتی که باطل باشد، آیا باید قیمت کنونی آن را به مشتری بپردازد یا پولی راکه هنگام فروش از او گرفته است؟
ج. بعد از آن که معلوم شد زمین فروخته شده در واقع وقف بوده و فروشنده حق فروش آن را نداشته، بیع باطل است و واجباست به همان حالت وقف عودت داده شود و فروشنده باید پولی را که از مشتری در برابر فروش زمین دریافت کرده است، به اوبرگرداند. و راجع به تنزل ارزش پول بنا بر احتیاط واجب با هم مصالحه نمایند .

2090 - شخصی در حدود صد سال است که ملک خود را بر اولاد ذکورش وقف کرده و در وقف نامه ذکر نموده که اگر یکی ازاولاد ذکور او فقیر شود، شرعاً حق دارد سهم خود را به ورثه دیگر بفروشد و بعضی از فرزندان او چند سال پیش مبادرت به فروشسهم خود به بعضی از موقوف علیهم نمودند و اخیراً گفته می شود که چون کلمه وقف درمیان است، بنا بر این شروطی که واقفذکر کرده صحیح نبوده و خرید و فروش آن ملک هم باطل است، حال با توجّه به این که، این زمین وقف خاص است نه وقفعام، آیا خرید و فروش آن بر طبق آن چه که واقف در ضمن وقف نامه ذکر کرده، جایز است؟
ج. اگر ثابت شود که واقف در ضمن عقد وقف شرط کرده که اگر یکی از موقوف علیهم فقیر و نیازمند شد، بتواند سهم خود رابه یکی دیگر از موقوف علیهم بفروشد، بیع کسی که سهم خود از وقف را بر اثر فقر و احتیاج فروخته اشکال ندارد و بیع او دراین صورت محکوم به صحّت است .

2091 - زمینی را به آموزش و پرورش برای ساختن مدرسه هدیه کردم، ولی بعد از مشورت و اطلاع از این که با پول آن زمینمی توان چندین مدرسه در محله های دیگر شهر ساخت، برای فروش زمین تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش و مصرف پولآن برای ساختن چند مدرسه در جنوب شهر یا در مناطق محروم، به آن وزارتخانه مراجعه کردم، آیا انجام این کار برای من جایزاست؟
ج. اگر وقف زمین مدرسه با انشاء وقف و تحویل آن به آموزش و پرورش به اعتبار این که مسئول و متولّی این امر است، تمامشده باشد، بعد از آن حق رجوع و دخالت و تصرّف در آن زمین را ندارید، ولی اگر وقف هرچند به زبان فارسی انشاء نشده باشد ویا زمین به عنوان قبضِِ وقف تحویل وزارت آموزش و پرورش نشده باشد، در این صورت زمین بر ملکیت شما باقی است واختیار آن در دست شماست.

2092 - یکی از اولاد ائمه (علیهم السلام) زیارتگاهی دارد و بالای گنبد مبارک آن، سه کیلوگرم طلا به صورت سه قبّه متصلبه هم وجود دارد، این طلا تا به حال دوبار به سرقت رفته و کشف شده و به مکان خود برگردانده شده است، با توجّه به این کهطلای مذکور در معرض خطر و سرقت است، آیا فروش آن و مصرف پول آن برای توسعه و تعمیر زیارتگاه جایز است؟
به تعمیر و اصلاح دارد و تأمین بودجه آن از راه دیگر هم ممکن نیست، در این صورت فروش طلا و مصرف پول آن برای اصلاح وتعمیرات ضروری آن بقعه مبارکه اشکال ندارد و شایسته است که اداره اوقاف بر این امر نظارت کند.

2093 - شخصی مقداری آب و زمین زراعی را وقف پسران خود نموده، ولی به علت کثرت اولاد و سنگینی کارهای کشاورزی وکمی محصول، کسی تمایلی به زراعت در زمین ندارد و به همین دلیل وقف در آینده نزدیک، خراب و از قابلیت انتفاع خارجخواهد شد، آیا جایز است به همین دلیل، زمین و آب مذکور فروخته شوند و پول آن ها در کارهای خیر مصرف شود؟
ج. تا زمانی که وقف، قابلیت انتفاع و استفاده در جهت وقف را دارد، هرچند با اجاره دادن آن به بعضی از موقوف علیهم یا بهشخص دیگر و مصرف اجاره آن در جهت وقف باشد و یا نوع استفاده از آن تغییر کند، فروش و تبدیل آن جایز نیست، و درصورتی که به هیچ وجه قابل انتفاع نباشد، فروش آن جایز است، ولی در این صورت واجب است با پول آن ملک دیگری خریدهشود تا منافع آن در جهت وقف به مصرف برسد .

2094 - منبری برای مسجد وقف شده است ولی به علت ارتفاع زیاد عملاً قابل استفاده نیست، آیا تبدیل آن به منبر مناسبدیگری جایز است؟
ج. اگر با شکل خاص فعلی آن در این مسجد و یا مساجد دیگر قابل استفاده نیست، تغییر شکل آن اشکال ندارد .

2095 - آیا فروش زمین هایی که وقف خاص بوده و واقف بر اثر اجرای قانون اصلاحات ارضی آن ها را به دست آورده، جایزاست؟
ج. اگر واقف در هنگام وقف، مالک شرعی چیزی باشد که وقف کرده است و وقف هم بر وجه شرعی توسط او محقق شدهباشد، خرید و فروش و تغییر و تبدیل آن توسط او یا دیگری صحیح نیست هرچند وقف خاص باشد، مگر در موارد خاصاستثنایی که شرعاً در آن موارد فروش و تبدیل آن جایز است .

2096 - پدرم قطعه زمینی را که تعدادی درخت خرما در آن وجود دارد برای اطعام در ایام عاشورا و شب های قدر وقف کردهاست و اکنون حدود صد سال از عمر درخت های موجود در آن می گذرد و از قابلیت انتفاع خارج شده اند، با توجّه به این کهاینجانب پسربزرگ و وکیل و وصی پدرم هستم، آیا جایز است این زمین را فروخته و با پول آن مدرسه و حسینیه ای بسازم تاصدقه جاریه ای برای پدرم باشد؟
ج. اگر زمین هم وقف باشد، به مجرّد خروج درختان وقفی موجود در آن از قابلیت انتفاع، فروش و تبدیل آن جایز نمی شود،بلکه واجب است در صورت امکان به جای آن ها هرچند با صرف پول درختانی که از قابلیت انتفاع، خارج شده اند درختان جدیدخرما، کاشته شود تا منافع آن ها در جهت وقف مصرف شود و در غیر این صورت باید از زمین موقوفه به صورت دیگری استفادهشود هرچند با اجاره دادن آن برای زراعت یا ساخت خانه و مانند آن و مصرف درآمد آن در جهت وقف باشد و به طور کلی تازمانی که به نحوی از انحاء، استفاده از زمین موقوفه امکان دارد، خرید و فروش و تبدیل آن جایز نیست، ولی فروش نخلهایموقوفه در صورتی که ثمره ندهند اشکال ندارد و در صورت امکان باید پول آن ها برای کاشت درخت های جدید مورد استفادهقرار گیرد و در صورتی که امکان نداشته باشد، باید در همان جهت وقف مصرف گردد.

2097 - شخصی مقداری آهن و لوازم جوشکاری را برای ساخت مسجد در مکانی هدیه کرده و بعد از پایان کار مقداری از آن هازیاد آمده است و با توجّه به این که ساختمان مسجد به علت هزینه های دیگر بدهی دارد، آیا فروش آن مقدار اضافی و مصرفپول آن برای پرداخت بدهی های مسجد و رفع سایر نیازهای آن جایز است؟
ج. اگر شخص متبرّع، آن ابزار و لوازم را برای ساخت مسجد داده باشد و آن ها را برای انجام این کار از ملک خود خارج کردهباشد، در این صورت هر کدام که قابل استفاده باشد، هرچند در مساجد دیگر، فروش آن جایز نیست بلکه باید برای تعمیر مساجددیگر به کار رود، ولی اگر متبرع فقط اجازه استفاده از آن ها را در مسجد داده باشد، دراین صورت مقدار اضافی مال خود اوست واختیار آن هم در دست او می باشد.

2098 - شخصی کتابخانه خود را بر اولاد ذکورش وقف کرده است، ولی هیچ یک از اولاد و نوه های او موفق به تحصیل علومدینیه نشده اند و در نتیجه استفاده ای از کتابخانه نمی کنند و موریانه مقداری از کتاب های آن را از بین برده و بقیه هم در معرض تلف شدن هستند، آیا جایز است آن را بفروشد؟
ج. اگر وقف کتابخانه بر اولاد او مشروط و معلّق به این امر باشد که آن ها اشتغال به تحصیل علوم دینیه داشته باشند و داخلدر سلک علمای دین شوند، این وقف به علت وجود تعلیق در آن از اصل باطل است و اگر وقف آنان کرده تا از آن استفاده کنند،ولی در حال حاضر کسی که بتواند از آن کتابخانه استفاده کند در بین آن ها وجود ندارد و امیدی به تحقق این صلاحیت در آیندهنیست، در این صورت وقف مزبور صحیح است و جایز است که آنان کتابخانه را در معرض استفاده کسانی قرار دهند که قابلیتاستفاده از آن را دارند و همچنین اگر کتابخانه برای استفاده کسانی وقف شده باشد که صلاحیت آن را دارند، و تولیت وقف بااولاد او باشد، واجب است آن را در معرض استفاده افراد مذکور قرار دهند، و به هر حال حق فروش آن را ندارند و بر متولّی شرعیواجب است به نحو مناسبی، مانع آسیب دیدن و از بین رفتن موقوفه گردد .

2099 - زمین زراعی وجود دارد که وقفی بوده و سطح آن بالاتر از زمین های اطراف آن است و به همین دلیل رساندن آب بهآن ممکن نیست و مدّتی است که کار مساوی کردن آن با زمین های دیگر به پایان رسیده و خاک های اضافی در وسط آن جمعشده و مانع زراعت در آن است، آیا فروش این خاک ها و مصرف پول آن برای حرم یکی از اولاد ائمه (علیهم السلام) که نزدیکزمین مزبور قرار دارد جایز است؟
ج. اگر خاک اضافی مانع استفاده از زمین های موقوفه است، انتقال آن از زمین و فروش آن و مصرف پول آن در جهت وقفاشکال ندارد .

2100 - تعدادی مکان تجاری وقفی وجود دارد که در زمین وقفی ساخته شده اند و بدون فروش سرقفلی آن ها به مستأجرین،اجاره داده شده اند، آیا جایز است مستأجرهای آن ها سرقفلی مغازه ها را به دیگری بفروشند و پول آن را بگیرند؟ و بر فرض جوازآن، آیا پول سرقفلی مال مستأجر است یا آن که از درآمدهای وقف محسوب می شود و باید در جهت وقف مصرف شود؟
ج. اگر متولّی وقف فروش سرقفلی را با رعایت مصلحت وقف اجازه دهد، مالی که در برابر آن گرفته می شود جزو درآمدهای وقفمحسوب می شود و واجب است که در جهت وقف مصرف شود، ولی اگر معامله را اجازه ندهد، بیع باطل است و فروشنده بایدمبلغی را که از خریدار گرفته به او برگرداند، و به هر حال مستأجری که حق سرقفلی ندارد ولی در عین حال آن را به مستأجر بعدیفروخته است، حقی در آن مال ندارد.