در اواخر دوره رضاخان، انگلیسی‌ها که از تکرار انقلاب روسیه در دیگر کشورها بیمناک بودند، نسبت به رواج کمونیسم در ایران به رضاخان هشدار دادند.
در پی این هشدار 53 نفر از پیروان مرام کمونیسم بازداشت شدند.
این افراد پس از سقوط رضاخان در سال 1320 ش آزاد شدند و "حزب توده ایران" را با مرام کمونیستی تشکیل دادند.
در حالی که مبارزه سرسختانه رضاخان با فرهنگ اسلامی و نهاد روحانیت تا حدود زیادی دسترسی مردم را به رهبرانی آگاه و صادق محدود ساخته بود، شعارهای مردم پسندانه حزب توده در میان برخی از جوانان مورد توجه واقع گردید.
اما طولی نکشید که ابعاد وابستگی این حزب به شوروی آشکار شد و جمعی از جوانان هوشمند از این حزب خارج شدند.
از افراد شاخصی که در این میان به مزدوری حزب توده اعتراض کرد و از آن خارج شد "جلال آل احمد" بود.
خیانت حزب توده به نهضت استقلال‌خواهی و ملی شدن صنعت نفت، از واقعیت‌هائی بود که وابستگی این حزب به شوروی را برای همگان آشکار ساخت.
حزب توده اصرار داشت که در ازای اعطای امتیاز نفت جنوب به انگلیس، نفت شمال نیز به شوروی واگذار شود! تا به اصطلاح، توازن مثبت برقرار شود.
پس از تشکیل دولت مصدق نیز این حزب از دو سو موجبات تضعیف کشور را فراهم ساخت.
از یک سو با جنجال‌های رسانه‌ای فراوان کابینه مصدق را بی عرضه و ناتوان معرفی می‌کرد و از سوی دیگر با تبلیغ مرام کمونیستی بسیاری از متدینان را نسبت به تسلط کفر و الحاد و الحاق ایران به کمونیسم نگران می‌کرد.
همین نگرانی موجب می‌گردید برخی از اقشار جامعه از سقوط دولت مصدق و بازگشت شاه به کشور خشنود باشند.
چرا که امیدداشتند شاه در برابر رواج کمونیسم و بی‌دینی ایستادگی کند.
طی سالهای بعد فعالیت حزب، غیرقانونی اعلام گردید و اعضای حزب توده پراکنده شدند.
برخی از آنها به شوروی، آلمان و دیگر کشورهای بلوک شرق پناه بردند و برخی ضمن تظاهر به مردم‌گرائی و ادبیات روشنفکری با ساواک و دربار همراه شدند.
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فعالیت حزب توده پس از 30سال، از سر گرفته شد.
سران این حزب به کشور بازگشتند تا موج انقلابی ملت مسلمان ایران را به سوی کمونیسم منحرف کنند و تلاش خود را برای تامین منافع نامشروع شوروی در ایران به کار بندند.
با این حال انقلاب ملت مسلمان ایران با رهبری پرصلابت حضرت امام خمینی(ره) و بر اساس باورهای اسلامی به پیروزی رسید و مردم به صورت یکپارچه با رای به «جمهوری اسلامی» بی اعتنائی خود را به آموزه‌های کفرآمیز شرق و غرب نشان دادند.
از این پس حزب توده با تظاهر به همراهی با انقلاب اسلامی و در شرایطی که هنوز نهادهای نوپای انقلابی قوام نگرفته بودند شبکه هواداران خود را به عنوان یک دستگاه جاسوسی به خدمت شوروی درآورد.
به طوری که در اعترافات صریح برخی از سران حزب توده، همکاری این حزب با شوروی تأیید و حتی مطرح شد که در واقع سفیر شوروی در تهران، تصمیمات کمیته مرکزی حزب توده را تأیید نهایی می‌کرد.
در پی این اعترافات و اطلاعات به دست آمده در مورد نقش شوروی در توطئه علیه انقلاب اسلامی، دستور اخراج 18 تن از افراد سفارت شوروی در ایران صادر شد.
با این حال، شوروی با همکاری عوامل داخلی خود در ارتش، توطئه‌ای را برای کودتا و براندازی نظام جمهوری اسلامی به کار بست.
اما با هوشیاری عناصر مؤمن و انقلابی در ارتش و نیروهای امنیتی، این توطئه نیز خنثی شد و نقش حزب توده ایران بیش از پیش در عملیاتی کردن این کودتا آشکار گردید.
در پی افشای این حقایق در سال 1361، مسؤولان نظام جمهوری اسلامی در اردیبهشت 1362 ادامه فعالیت این حزب را بر خلاف مصالح نظام تشخیص داده و پس از دستگیری سران آن، حزب توده را منحل اعلام کردند.